«Είμαι ο εαυτός μου!» Να μια φράση που ακούγεται πολύ τώρα τελευταία. Μπορεί να σημαίνει πολλά και διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με το πλαίσιο αναφοράς: από έκφραση επιθυμίας να μας δεχτεί κάποιος γι’ αυτό που είμαστε, μέχρι χαζοχαρούμενη lifestyle επιταγή. Το «έτσι είναι ο χαρακτήρας μου» είναι για κάποιους συνώνυμο του «είμαι ο εαυτός μου». Αλλά είναι έτσι; Πόσο μεγάλο κομμάτι αυτού που αντιλαμβανόμαστε ως εαυτό αποτελεί ο χαρακτήρας μας; Και τι είναι τελικά ο χαρακτήρας;

Σύμφωνα με το «Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» (Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Α.Π.Θ.), χαρακτήρας είναι: «(ψυχ.) το σύνολο των έμφυτων ιδιοτήτων και των μορφών συμπεριφοράς με τις οποίες ο άνθρωπος εκφράζει τον τρόπο της ύπαρξής του και αντιδρά στα ερεθίσματα του εξωτερικού κόσμου· ψυχολογικός χαρακτήρας: Εξωστρεφής / εσωστρεφής / ψυχρός / θερμός / ορμητικός / πράος / δυνατός / αδύνατος ~.»

Ωστόσο η οργονομία προτείνει έναν διαφορετικό ορισμό: όχι έμφυτος αλλά επίκτητος, ο χαρακτήρας είναι ένας αμυντικός μηχανισμός, φτιαγμένος για να προστατεύσει τον άνθρωπο από τις ματαιώσεις του περιβάλλοντος. Ας δούμε πώς σχηματίζεται.

Όλα τα ανθρώπινα πλάσματα έρχονται στον κόσμο έχοντας κάποιες βασικές ανάγκες, οι οποίες ζητούν ικανοποίηση. Έχουν ανάγκη από σωματική και συναισθηματική επαφή με αγαπημένα πρόσωπα, η οποία εκφράζεται μέσω του βλέμματος, της αγκαλιάς, του παιχνιδιού, της κουβέντας και γενικότερα της συναισθηματικής σύνδεσης. Η σύνδεση αυτή, με όλη την αγάπη και τρυφερότητα που περικλείει, έχει για το παιδί και ένα ξεκάθαρα λιμπιντικό (σεξουαλικό) περιεχόμενο. Όταν οι ανάγκες του παιδιού δεν γίνονται κατανοητές και ματαιώνονται, όταν η επαφή απουσιάζει ή είναι ανεπαρκής, το παιδί βιώνει μια ερωτικής φύσεως ματαίωση με συναισθήματα άγχους, θλίψης και θυμού (βλ. παρακάτω σεξουαλική ματαίωση). Συνήθως όμως η έκφραση των συναισθημάτων αυτών δεν είναι αποδεκτή από το περιβάλλον. Αυτό είναι ως έναν βαθμό κατανοητό, καθώς οι γονείς, κουρασμένοι από την καθημερινότητα, εύχονται να βρουν στο σπίτι ένα χαμογελαστό και ήρεμο αγγελούδι κι όχι ένα κακότροπο και γκρινιάρικο διαβολάκι. Σε βαθύτερο επίπεδο, τα αρνητικά συναισθήματα των παιδιών είναι δύσκολο να γίνουν ανεκτά από τους γονείς, γιατί κινητοποιούν μέσα τους τα αντίστοιχα δικά τους, επί χρόνια καταπιεσμένα. Επιπρόσθετα, το άγχος, η θλίψη, ο θυμός, είναι δυσβάστακτα και για το ίδιο το παιδί. Πρέπει λοιπόν να δημιουργηθεί ένας μηχανισμός απώθησής τους, με σκοπό την αυτοπροστασία.

Χαρακτήρας και θωράκιση

Στο θωρακισμένο παιδί οι μύες που συσπώνται, για να κρατήσουν τα αρνητικά συναισθήματα, τα οποία προκαλεί η ματαίωση, σχηματίζουν έναν «θώρακα» όμοιο με πανοπλία.

Ο Ράιχ ονόμασε αυτό τον μηχανισμό θωράκιση (την οποία θεώρησε λειτουργικά ταυτόσημη με τον χαρακτήρα) και ανακάλυψε πως ο τρόπος με τον οποίο καταπιέζονται τα συναισθήματα εμπλέκει τον ψυχικό και τον σωματικό παράγοντα. Ας δώσουμε το παράδειγμα ενός παιδιού που είναι θυμωμένο, αλλά δεν του επιτρέπεται να εκφράσει τον θυμό του, γιατί όλοι περιμένουν από αυτό να είναι «καλό παιδί». Ο θυμός, ωστόσο, δεν εξαφανίζεται ως διά μαγείας και πρέπει κάπως να συγκρατηθεί, αφού δεν μπορεί να εκφραστεί. Για να γίνει αυτό, το παιδί θα σφίξει τα δόντια, τον λαιμό και τους ώμους του και θα κρατήσει την αναπνοή του.* Έτσι θα πάψει να αισθάνεται συνειδητά τον θυμό του, αλλά αν αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται συχνά, από ένα σημείο και μετά οι μύες δε θα μπορούν πλέον να χαλαρώσουν καθώς θα παραμένουν μονίμως σε ένταση προκειμένου να συγκρατούν το συναίσθημα. Ας το φανταστούμε αυτό στο σύνολο του σώματος, με τα συναισθήματα να δεσμεύονται σε άκαμπτους μύες, και θα καταλάβουμε γιατί ο Ράιχ εισήγαγε τον όρο θωράκιση.

Η θωράκιση σε πολλές περιπτώσεις είναι έκδηλη, ιδιαίτερα όταν είναι έντονη, δημιουργώντας την εικόνα ενός πολύ «σφιγμένου» ανθρώπου. Αυτή η συγκράτηση γίνεται εύκολα αισθητή από τον περίγυρο χωρίς να χρειάζονται γνώσεις ψυχολογίας και αφορά τόσο τη γλώσσα του σώματος όσο και τη συμπεριφορά.

Βεβαίως ο χαρακτήρας –η θωράκιση– ως μηχανισμός αυτοπροστασίας έχει μια ορθολογική βάση και σχηματίζεται για να προστατεύσει τον οργανισμό. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο ότι ο μηχανισμός αυτός γίνεται χρόνιος και λειτουργεί μόνιμα, ανεξάρτητα από το αν υπάρχει κάποιος αντικειμενικός παράγοντας που θα τον δικαιολογούσε στο παρόν. Και επειδή τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα είναι σαν τις δυο όψεις ενός νομίσματος (δεν μπορεί κανείς να βιώνει μόνο τα μεν αποκλείοντας τα δε), μέσω της σκλήρυνσης του χαρακτήρα ο άνθρωπος καταλήγει να αισθάνεται λιγότερο τον πόνο, αλλά και τη χαρά. Σιγά σιγά ο οργανισμός συνηθίζει σε έναν θωρακισμένο τρόπο ύπαρξης με ρηχότερες συγκινήσεις, σαν ευθεία γραμμή χωρίς έντονες διακυμάνσεις. Μαθαίνει στην (νευρωτική) ισορροπία του και γίνεται ανίκανος να λειτουργήσει διαφορετικά. Όταν κάποιο ερέθισμα απειλεί τη θωράκισή του, ακόμα κι αν είναι κάτι θετικό, π.χ. η προοπτική μιας πολύ έντονης ευτυχίας, δεν το αντέχει και αντιδρά σ’ αυτό με άγχος. Αποκτά δηλαδή αυτό που ονομάζουμε άγχος ηδονής.

Σεξουαλική ματαίωση

Στη δημιουργία της θωράκισης κύριο ρόλο παίζει η σεξουαλική ματαίωση. Η παιδική σεξουαλικότητα ήταν μια ρηξικέλευθη ανακάλυψη του Σίγκμουντ Φρόιντ. Ως τότε τα παιδιά θεωρούνταν συμπαθητικά και ασεξουαλικά όντα, που περνούσαν την παιδική τους ηλικία παίζοντας με κούκλες ή στρατιωτάκια, ώσπου ξαφνικά μια μέρα, όταν η φύση ξυπνούσε και το σώμα ήταν βιολογικά έτοιμο για τεκνοποίηση, εμφανίζονταν και οι (ανύπαρκτες προηγουμένως) ορμές, με μόνο σκοπό τη διαιώνιση του είδους. Η θεώρηση αυτή βέβαια απέχει πολύ από την πραγματικότητα… Ο Φρόιντ πρώτος κατάλαβε πως τα παιδιά αντλούν μία σεξουαλικού τύπου ευχαρίστηση από κάποιες δραστηριότητες, ανάλογα με την ηλικία στην οποία βρίσκονται (π.χ. θηλασμός). Ο Ράιχ, συνεχίζοντας το έργο του Φρόιντ, διατύπωσε την άποψη πως ο συγκεκριμένος χαρακτήρας τον οποίο θα σχηματίσει ο άνθρωπος καθορίζεται καίρια από το είδος της σεξουαλικής ματαίωσης που θα υποστεί. Όταν διατυπώθηκε αυτή η άποψη, η κοινωνία ήταν συντηρητική και σεξουαλικά καταπιεστική. Στη σύγχρονη δυτική κοινωνία τα πράγματα έχουν αλλάξει ριζικά ως προς τη μορφή αλλά όχι ως προς το αποτέλεσμα. Υπάρχει καταιγισμός σεξουαλικών εικόνων και ερεθισμάτων που προσφέρονται με τρόπο μηχανιστικό και απομυθοποιημένο, χωρίς να προετοιμάζουν το άτομο να βιώσει με πληρότητα την ερωτική εμπειρία. Σε έναν κόσμο που βομβαρδίζεται καθημερινά με σεξουαλικά ερεθίσματα,  οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αισθάνονται πραγματικά άνετα με τη σεξουαλικότητά τους. Γι’αυτό και οι γονείς δεν μπορούν να δεχθούν με φυσικότητα τη σεξουαλική πλευρά των παιδιών τους και την καταστέλλουν, πολλές φορές άθελά τους. Σε τελική ανάλυση, οι γονείς είναι δέσμιοι της δικής τους θωράκισης και δεν μπορούν να λειτουργήσουν διαφορετικά. Με αυτό τον τρόπο η θωράκιση διαιωνίζεται, περνώντας από γενιά σε γενιά.

Μπορεί να αλλάξει ο χαρακτήρας;

Και πρακτικά τι χρησιμότητα έχει αυτή η γνώση; θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος, σε τι μας ωφελεί να γνωρίζουμε πώς σχηματίζεται ο χαρακτήρας και αν είναι έμφυτος ή επίκτητος; Κι όμως, η σημασία είναι μεγάλη. Πρώτα απ’ όλα προσφέρει σε αυτόν που επιζητά την ενδοσκόπηση μια καλύτερη κατανόηση του ποιος πραγματικά είναι «ο εαυτός» του. Είναι εντυπωσιακό πόσα πράγματα που θεωρούνται έμφυτα είναι στην πραγματικότητα χαρακτηρολογικοί σχηματισμοί (για παράδειγμα η τσιγκουνιά, η ξεροκεφαλιά, η υπουλία και πολλά άλλα). Δεύτερον, η γνώση αυτή είναι σημαντική σε περίπτωση που κάποιος προσπαθεί να μεταβάλει πλευρές του χαρακτήρα του. Δεν είναι εύκολο, διότι μιλάμε για χρόνιες και ισχυρές άμυνες, ωστόσο όταν υπάρχει ουσιαστική θέληση μπορεί να συμβεί. Οι άνθρωποι πολλές φορές ταλαιπωρούνται από χαρακτηρολογικά στοιχεία τα οποία αντιλαμβάνονται ως εμπόδια στη ζωή τους. Είναι λοιπόν χρήσιμο σ’ αυτή την περίπτωση να γνωρίζει κανείς πως δεν είναι «έτσι φτιαγμένος» αλλά έγινε έτσι στην πορεία της ζωής του, άρα η συγκεκριμένη συμπεριφορά την οποία προσπαθεί να καταπολεμήσει δεν αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της οντότητάς του, αλλά θα μπορούσε ως έναν βαθμό να αλλάξει.

Και τελικά τι συνιστά τον εαυτό μας, αν αφήσουμε κατά μέρος τα γνωρίσματα του χαρακτήρα; Θα μπορούσαμε να συνυπολογίσουμε ένα πλήθος παραγόντων: την ιδιαίτερη φύση του καθενός που είναι φανερή από την αρχή (δεν υπάρχουν δύο άνθρωποι που να έχουν γεννηθεί ίδιοι), την επαφή με τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής μας, τα γεγονότα που μας καθόρισαν, τις σκέψεις και τα συναισθήματα που μοιραστήκαμε, τα μέρη που έχουμε δει, όλα τα σημαντικά που έχουμε ζήσει. Γιατί η πορεία προς την ενηλικίωση δεν χρωματίζεται μόνο από ματαιώσεις αλλά και από πλήθος θετικών βιωμάτων, που μας κάνουν πλουσιότερους και διαμορφώνουν την ατομικότητά μας.

Ελένη Βλάχου

* Το μπλοκάρισμα της αναπνοής είναι ο κατεξοχήν μηχανισμός της θωράκισης. Μέσω της ρηχής αναπνοής προσλαμβάνεται λιγότερο οξυγόνο, μειώνονται οι καύσεις και ο οργανισμός ενεργειακά λειτουργεί σε ένα χαμηλότερο επίπεδο. Έτσι αμβλύνονται οι συγκινήσεις και είναι πιο εύκολο να δεσμευτούν από τη θωράκιση.

Πηγές
Elsworth Baker, Man in the Trap, American College of Orgonomy Press, 2000.
Βίλχελμ Ράιχ, Η ανάλυση του χαρακτήρα 2, Η θεωρία της διαμόρφωσης του χαρακτήρα, Καστανιώτης, Αθήνα 2003.
http://www.orgonomy.org/media_articles_topic.html
http://www.orgonomy.org/articles/training_links/crist_nature_character_27_1.pdf

 

 

Κοινοποίηση